Tiếng nước tôi: Thanh-điệu

 Tiếng Việt chúng ta, lên xuống, trầm bổng, mỗi câu nói là một khúc nhạc, nhất là nếu từ miệng cô em thốt ra, thủ thỉ, nũng nịu bên tai anh thì anh không ngã gục mới là chuyện lạ.

Thi ca tính này do tiếng Việt có thanh điệu, và có đến 6 thanh-điệu (trong khi phần lớn những ngôn-ngữ đa thanh chỉ có 3 hay 4 thanh điệu). Nếu so sánh với 7 nốt nhạc thì sẽ thấy ngay nhạc tính của ngôn-ngữ chúng ta.

Thanh-điệu (tone / ton) là một âm-độ trầm bổng của giọng nói trong một âm-tiết, có tác dụng làm thay đổi ý nghĩa của các đơn vị ngôn ngữ.
Những ngôn-ngữ có thanh-điệu (tonal language / langue tonale), một số ở Phi-Châu, một số ở Bắc-Mỹ và Nam-Mỹ (ngôn-ngữ bản-địa Navajo, Athabask ở Alaska, Oto-Mangue ở mexico…), một số ở Âu-Châu (Na-Uy, Thuỵ-Điển, …), một số ở Đông-Á. Nhưng đối với Trung-Quốc, Việt-Nam, Thái-Lan, Lào, hệ-thống thanh-điệu phức tạp hơn hết và có lẽ tiếng Việt là một thứ tiếng có nhiều thanh-điệu nhất.

1. Nguồn-gốc của thanh-điệu tiếng Việt
Theo André-Georges Haudricourt (trong: Nguồn gốc thanh-điệu của tiếng Việt, 1954), cho đến khoảng đầu Công-nguyên, các ngôn-ngữ thuộc dòng Môn-Khơme như nhóm Việt-Mường đều không (chưa) có thanh-điệu.
Về sau, qua quá-trình giao-thoa với Hoa ngữ và nhất là với các ngữ thuộc ngữ-hệ Tai-Kadai vốn có hệ-thống thanh-điệu phát-triển cao, hệ-thống thanh-điệu trong tiếng Việt xuất hiện và có diện-mạo như ngày nay, theo quy-luật hình thành thanh-điệu.
Sự xuất hiện các thanh-điệu, bắt đầu khoảng thế-kỷ thứ 6 (thời kỳ Bắc thuộc trong lịch-sử Việt-Nam) với ba thanh-điệu và phát-triển ổn-định vào khoảng thế-kỷ 12 (nhà Lý) với 6 thanh-điệu.

Cho đến khi chuyển sang chữ quốc-ngữ của ta, cố Alexandre de Rhodes đã phải tìm ra những ký-hiệu để chỉ thanh cho những thanh-điệu đó. Theo tài-liệu về chữ Việt của cố Đắc-Lộ, có 4 dấu xuất phát từ tiếng Hy Lạp và dấu thứ 5 lấy từ tiếng La-tinh hoặc các tiếng Âu-châu. 

Trong dấu Hy Lạp có 3 dấu :
* Dấu Sắc (accent aigu) dùng vào 1 âm đọc lên giọng mạnh, ký-hiệu ( ´ )
* Dấu Huyền (accent grave) dùng vào 1 âm đọc giọng nhẹ, ký-hiệu ( ` )
* Dấu Ngã (accent circonflexe) dùng vào âm đọc lên giọng rồi xuống giọng ngay, ký-hiệu (~)
* Riêng dấu Nặng, cũng theo cố Đắc Lộ, không phải là một Dấu mà là một Chữ trong tiếng Hy Lạp. Đó là chữ IOTA (đọc i-ô-ta = chữ i Hy ngữ) viết tắt, ký-hiệu là ( . ), sau này trở thành dấu Nặng, đặt dưới âm.
Đặc biệt dấu Hỏi "Âu Châu" không phải là một Chữ cũng không hẳn là một Dấu chỉ-thanh như các dấu Sắc, Huyền, Ngã trong Hy ngữ, song ấn-định một cung giọng, cung giọng "tra vấn" (interrogation) chung cho một mệnh-đề. Ví dụ: Anh xa quê hương lâu chưa ?

Nói gọn, cố Đắc Lộ đã sử dụng ký-hiệu chỉ định một âm-điệu chung cho một mệnh-đề để làm dấu chỉ-thanh trong Việt ngữ.

2. Hệ thống thanh điệu

“ Chị huyền mang nặng ngã đau

Anh ngang sắc thuốc hỏi đầu bớt chưa?”

Tiếng Việt có 6 thanh điệu:

- ngang (không dấu: a),

- sắc (nghiêng phải: á),

- huyền (nghiêng trái: à),

- hỏi (dấu hỏi: ả),

- ngã (dấu ngã: ã)

- nặng (dấu chấm: ạ).

Tất cả các dấu đều được đặt trên nguyên âm, riêng dấu nặng được đặt dưới.

Với 6 thanh-điệu này, chỉ với một âm tiết mà ta có thể có đến 6 chữ khác nghĩa. 

Ví dụ: với âm-tiết “ma”, ta có được 6 chữ khác nhau : ma ; má ; mà ; mả ; mã ; mạ.

Như vậy, trên nguyên-tắc, ngữ vựng chúng ta trở thành vô hạn, nhất là nếu phối-hợp với những từ-kép.
Trong lãnh vực thi ca, các cụ nhà ta dùng danh xưng riêng: 

Huyền ( ` ) Trầm bình thanh 

Sắc ( ´ ) Phù khứ thanh 

Nặng ( . ) Trầm khứ hay Trầm nhập thanh 

Hỏi ( ̉ ) Trầm thượng thanh 

Ngã ( ~ ) Phù thượng thanh 

3. Phân-loại thanh-điệu
Có thể có 4 cách phân loại thanh điệu: xét về cao độ, xét về đường nét âm-điệu, xét về sự biến-thiên của thanh-điệu và xét về động-tác nghẽn thanh-hầu.
Tuy nhiên, đối với việc phân-biệt ý-nghĩa của các đơn vị ngôn-ngữ, ta chỉ cần ghi nhớ hai tiêu-chuẩn đầu. Đó là:

- Tiêu-chuẩn cao độ:

Thanh-điệu tiếng Việt đối lập nhau ở hai cao độ cơ bản: cao độ cao và cao độ thấp. Theo tiêu chuẩn này ta phân biệt:

+ thanh-điệu cao, ở âm vực cao (nhóm "Bổng"): thanh ngang, thanh sắc, thanh ngã
+ thanh-điệu thấp, ở âm vực thấp (nhóm "Trầm"): thanh huyền, thanh hỏi, thanh nặng.

- Tiêu-chuẩn âm điệu:

Trên mỗi âm-vực, các thanh-điệu còn khác nhau về quá-trình diễn-biến của cao độ theo thời gian. Đó là sự khác nhau về đường nét âm điệu. Theo tiêu chuẩn này, ta phân biệt:

+ thanh-điệu bằng phẳng (còn gọi là thanh bằng). Đây là những thanh-điệu mà khi thể hiện, đường nét âm-điệu diễn-biến bằng phẳng, đồng đều từ đầu đến cuối, không có sự lên xuống bất thường. Đó là các thanh:thanh huyền và thanh ngang.

+ thanh-điệu không bằng phẳng (cũng còn gọi là thanh trắc). Đây là những thanh-điệu có âm-điệu diễn-biến phức-tạp, khi lên khi xuống, thể-hiện ra bằng một đường nét không bằng phẳng: thanh sắc, thanh ngã, thanh hỏi, thanh nặng.

Luật Bằng-Trắc trong thơ Đường-Luật thì ít nhất, ai cũng có nghe qua.

Những thanh-điệu này đương nhiên đóng vai-trò quan-trọng trong hai nền Thi Văn và Ca Nhạc Việt-Nam. Chúng ta sẽ bàn đến vấn-đề này trong một bài khác.

4. Những mặt trái của thanh-điệu
Tiếng Việt có thanh-điệu, với những vẻ đẹp của nó nhưng ngược cũng gây nên một số vấn-đề, trong tiếng nói cũng như trong chữ viết.

Trong tiếng nói
Đối với người ngoại-quốc, tiếng Việt tương đối dễ học vì đơn vần và gần như không có văn-phạm / ngữ-pháp (grammar / syntax). Ngược lại, học tiếng Việt có lẽ khổ nhất là phát-âm những dấu thanh cho đúng; có những người Mỹ, Pháp, Úc nói tiếng Việt rất lưu loát nhưng giọng vẫn lơ lớ, ngay cả con cháu chúng ta sinh ở hải ngoại cũng thế.

Trong chữ viết

Viết thì thôi khỏi nói, dấu hỏi-dấu ngã, d-gi, t-c,... bao nhiêu cơ hội để viết sai (người viết bài chả bao giờ dám vỗ ngực là mình viết đúng hoàn toàn đâu). Chúng ta sẽ có dịp trở lại vấn-đề này một dịp khác.

Tiếng Việt không dấu
Rồi từ khi có dạng chữ Unicode trên Internet, trong các trang tiếng Việt, vấn đề gõ chữ Việt vẫn còn làm cá nhân tôi không sao hiểu nỗi, khá nhiều người vẫn tiếp tục gõ chữ Việt Không Dấu dù rằng đã có bao nhiêu chỉ trình được soạn ra hết sức công phu và phổ biến miễn phí trên toàn cầu. Thậm chí mới đây tôi tình cờ vô trong một trang Web "lớn" việt ngữ, bắt gặp trong mục Ngôn Ngữ (Việt), một thành viên phát biểu ngon ơ " gõ bằng tiếng Anh cho nhanh, chứ gõ và bỏ dấu tiếng Việt nhức đầu quá ." 

Một cô gái nhắn tin cho người yêu như sau: Anh oi! em dang coi quan, anh den ngay nhe, muon lam roi... tien the anh ghe mua bao moi luon nhe, o quan toan bao cu. ma thoi, khoi can mua bao, em mat kinh roi, em khong nhin duoc dau. Nhanh len anh nhe, muon lam roi...

Dịch sang như sau: Anh ơi! em đang coi quán, anh đến ngay nhé, muộn lắm rồi... tiện thể anh ghé mua báo mới luôn nhé, ở quán toàn báo cũ. Mà thôi, khỏi cần mua báo, em mất kính rồi, em không nhìn được đâu. Nhanh lên anh nhé, muộn lắm rồi... (bản dịch chính xác là như vậy, ai nghĩ bậy, điên ráng chịu.)

Linh mục Nguyễn Khắc Xuyên, trong Nguyệt San Văn Hoá số 60 ra tháng 5 năm 1961, kết thúc bài "Nguồn gốc các dấu trong vần quốc âm" bằng câu "Chữ là Xác và Dấu là Hồn". Võn vẹn 7 chữ đơn sơ nhưng bao trùm tình yêu nước chân chính đậm đà, nói lên được cái tâm việt thuần-khiết. 

Yên Hà, tháng 5, 2013

Tài-liệu nguồn:

Tiếng Việt  (Wikipedia)  http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t

Sự phát triển của thanh-điệu tiếng Việt (Lê Đình Tư)   http://ngnnghc.wordpress.com/2010/02/22/s%E1%BB%B1-phat-tri%E1%BB%83n-c%E1%BB%A7a-thanh-di%E1%BB%87u-ti%E1%BA%BFng-vi%E1%BB%87t/

Ngữ âm tiếng Việt  (Lê Đình Tư) 
http://ngnnghc.wordpress.com/category/ngon-ng%E1%BB%AF-h%E1%BB%8Dc-mieu-t%E1%BA%A3/ng%E1%BB%AF-am-ti%E1%BA%BFng-vi%E1%BB%87t/

Âm vị và các hệ thống âm vị tiếng Việt   http://ngonngu.net/index.php?p=64

Nguồn gốc các dấu trong tiếng Việt   (PĐT-Hàn Lệ Nhân sưu tầm) http://diendan.songhuong.com.vn/showthread.php?p=6584

Charles Aznavour le poète (3ème partie-fin)

1ère partie :
1. Un sacré bonhomme
2. L'amour, toujours l'amour
2ème partie :
3. Le temps qui passe
4. Charles le gavroche
./.

3ème partie (Fin) : 
5. Aznavourian l'Arménien

Issu d'un père arménien de Géorgie et d'une mère arménienne de Turquie, mais né en France, Charles Aznavour a peut-être eu à se positionner sur un plan identitaire (?)
Il lui suffit d'entendre deux tziganes gratter leur guitare pour se sentir envahi par des vagues de mémoires qui remontent des racines de tout un inconscient collectif :

Deux tziganes sans répit
Grattent leur guitare
Ranimant du fond des nuits
Toute ma mémoire
Sans savoir que roule en moi
Un flot de détresse
Font renaître sous leurs doigts
Ma folle jeunesse
Ekh raz yechtcho raz yechtcho mnogo mnogo raz (*)
Deux guitares en ma pensée
Jettent un trouble immense
M´expliquant la vanité
De notre existence
Que vivons-nous, pourquoi vivons-nous
Quelle est la raison d´être
Tu es vivant aujourd´hui, tu seras mort demain
Et encore plus après-demain                              
                                            (Deux guitares, 1960)

(*) traduit du russe : encore une fois, plusieurs fois, encore et encore...
Rappelons que le russe est la deuxièmement langue parlée en Arménie.

Entre avril 1915 et juillet 1917, les deux-tiers des Arméniens qui vivaient sur le territoire actuel de la Turquie ont été exterminés au cours des déportations et massacres de grande ampleur. Considéré comme l'un des tout premiers génocides du XXème siècle, il a coûté la vie à un million deux cent mille Arméniens d'Anatolie et du haut-plateau arménien.
Sa reconnaissance politique à travers le monde fait encore l'objet de débats et de controverses, à cause de la négation de ce génocide, notamment en Turquie. En décembre 2011, le génocide est reconnu par 21 pays.  (Wikipédia)

En 1975, Charles Aznavourian dénonce le génocide dans une chanson : Ils sont tombés. 

... Ils sont tombés les yeux pleins de soleil

Comme un oiseau qu´en vol une balle fracasse
Pour mourir n´importe où et sans laisser de traces
Ignorés, oubliés dans leur dernier sommeil
Ils sont tombés en croyant ingénus
Que leurs enfants pourraient continuer leur enfance
Qu´un jour ils fouleraient des terres d´espérance
Dans des pays ouverts d´hommes aux mains tendues
Moi je suis de ce peuple qui dort sans sépulture
Qu´a choisi de mourir sans abdiquer sa foi
Qui n´a jamais baissé la tête sous l´injure
Qui survit malgré tout et qui ne se plaint pas
Ils sont tombés pour entrer dans la nuit
Éternelle des temps au bout de leur courage
La mort les a frappés sans demander leur âge
Puisqu´ils étaient fautifs d´être enfants d´Arménie

                                                    (Ils sont tombés, 1975 : Extraits)

Après le tremblement de terre qui touche l'Arménie en 1988, il décide de s'engager pour aider la population. Il crée la fondation "Aznavour pour l'Arménie". L'année suivante, il réunit plus de 80 artistes dans le collectif "Pour toi Arménie". Le 45 tours sort en janvier et atteint immédiatement le sommet des charts. L'Unesco le récompense de son engagement et le nomme "ambassadeur permanent de l'Arménie". Il a également été nommé Ambassadeur de l’Arménie en Suisse.

Tes printemps fleuriront encore
Tes beaux jours renaîtront encore
Après l´hiver
Après l´enfer
Poussera l´arbre de vie
Pour toi Arménie
Tes saisons chanteront encore
Tes enfant bâtiront plus fort
Après l´horreur
Après la peur
Dieu soignera ton sol meurtri
Pour toi Arménie                           (Pour toi Arménie, 1989)

Mais il n'est pas toujours aisé d'assumer pleinement sa double identité.
Concernant l'immigration en France et l'intégration, Charles Aznavour a déclaré : " Je suis devenu français d'abord dans ma tête, dans mon cœur, dans ma manière d'être, dans ma langue... J'ai abandonné une grande partie de mon arménité pour être français... Il faut le faire. Ou alors il faut partir. "

"... Oui, je suis arménien, mais j'ai moins d'arménien en moi que je n'ai de français : je ne lis pas ni n'écris l'arménien, je ne connais pas l'hymne national ni les prières..."

En tout cas, je reste personnellement convaincu de la richesse des cultures multiples.

6. Ecrire en français
Charles Aznavour est aujourd’hui le chanteur français le plus connu à travers le monde. Depuis la mort de Frank Sinatra, et après plus de 60 ans de carrière, il est même considéré comme l’un des derniers monstres sacrés de la chanson. Ses textes font partie du patrimoine de la chanson française et ont même fait la chanson française.

C’est aussi à ce titre que Charles Aznavour, déjà commandeur de la légion d’honneur, a reçu en 2008 l’insigne d’Officier de l’Ordre du Canada, la plus haute distinction du pays en novembre dernier des mains de la gouverneure générale du Canada pour avoir contribué à resserrer les liens culturels dans les communautés francophones au Canada et dans le monde. Michaëlle Jean a notamment salué l’œuvre de Charles avec ces mots : " Cette légende de la scène a su éblouir les publics du monde entier, mais demeure avant tout l’un des plus grands ambassadeurs de la langue française. " 

L'amour de la langue française
"Mon pays, c'est la langue française." 
C'est en ces termes que Charles Aznavour exprime son amour de la langue française. 
"... J’aime bien versifier très proprement... Je me sens proche des gens qui écrivent correctement le français..."
Et cela se sent, à travers ses textes, au choix de chacun de ses mots, au tournant de chacune de ses phrases, sans parler de la musicalité qui s'en dégage. J'ai toujours senti le soin extrême qu'il doit apporter à ses textes, et pour cause, Il avoue lire beaucoup et écrire tous les jours. C'est aussi une raison pour laquelle il a toujours tenu à écrire lui-même les textes de ses chansons, tellement il est difficile.

"... Je me rends compte tout d’un coup que les étrangers, et les fils d’étrangers, sont souvent plus attachés à la langue que les Français eux-mêmes, car j’ai des amis comme moi qui sont d’origine italienne ou d’origine espagnole, et bien, ils sont comme moi, attachés à la langue française..." 

Je trouve cette dernière réflexion d'une incroyable véracité, car c'est bien mon propre cas mais aussi (à mon avis) celui de l'auteur-compositeur interprète Claude Barzotti (Italien de souche), de Serge Gainsbourg (né à Paris de parents émigrants Ukrainiens-Juifs) et de bien d'autres encore. Qu'a t-elle donc, cette langue française pour nous attirer de la sorte ? Je me le demande bien souvent.

 Le mot et la chose 
" Le mot est devenu la chose la plus importante de ma vie " a t-il dit;

"...Chaque mot est capital, sa profondeur, sa vérité... Parfois même sa sonorité est plus importante que sa vérité. " 

Il préférerait un mot moins juste mais qui sonnerait mieux, ce qui n'est pas une surprise;  quand on écrit les paroles d'une chanson, on n'écrit pas des mots à lire, mais des mots à chanter.

"... Je suis intéressé par les mots, je suis intéressé par les phrases, je suis intéressé par les jeux de mots, les plus bêtes, comme les meilleurs, parce que pour faire un très bon jeu de mot ou une très bonne contrepèterie, il faut en faire une dizaine de mauvaises..."
Son amour des jeux de mots, nous le connaissons tous à travers la chanson suivante :

You are the one for me, for me, for me, formidable
You are my love very, very, very, véritable
Et je voudrais pouvoir un jour enfin te le dire
Te l´écrire
Dans la langue de Shakespeare
My daisy, daisy, daisy, désirable
Je suis malheureux d´avoir si peu de mots
À t´offrir en cadeaux
Darling I love you, love you, darling I want you
Et puis c´est à peu près tout
You are the one for me, for me, for me, formidable...
... You are the one for me, for me, for me, formidable

Je me demande même
Pourquoi je t´aime
Toi qui te moques de moi et de tout
Avec ton air canaille, canaille, canaille
How can I love you.

                                               (For me, formidable, 1964)

A quoi bon des mots quand on n'a rien à dire ? Monsieur Charles, lui, n'aura pas ce problème et ses quelque mille chansons montrent bien bien qu'il a bien des choses à raconter. Il a abordé l'amour sous toutes ses formes bien sur, mais aussi le voyage (Je voyage...), le temps qui passe, le souvenir (Je n'oublierai jamais...), ... ose toucher à des sujets tabous comme l'homosexualité (Comme ils disent), aborde des drames de société (Mourir d'aimer : histoire vraie d'une enseignante éprise d'un de ses élèves mineurs), et des drames historico-politiques (le génocide arménien par les Turcs).

L'auteur-compositeur
Sa carrière a démarré avec le duo Roche et Aznavour dans lequel Pierre Roche, pianiste de formation, compose et Charles Aznavour, parolier, jongle avec les mots. Ensemble, ils écrivent pour de nombreux artistes de l’époque tels que Lucienne Delyle, Les Compagnons de la Chanson, Eddy Constantine et Mistinguett. Il a donc commencé par être un homme "de paroles" avant d’être un homme de musique ou un homme "de voix".

Pour Charles Aznavour, une chanson à la française se définit par son texte bien plus que par un rythme, car dit-il  " nous n'avons pas créé de rythme. (...) Notre grande force est de se servir de tous les rythmes existants pour y placer nos mélodies. ", ce qui explique encore une fois l'importance attachée aux mots.
D'ailleurs, "les notes ont moins de valeur que les mots à mon avis", dit-il.

Qu'ont-elles de particulier, les chansons de Charles Aznavour ? Chaque fan a sa petite idée là-dessus mais selon lui :

" Il y a deux sortes de chansons, il y a la chanson immédiate, qui est faite pour consommer immédiatement, et puis il y a la chanson qui est faite pour durer. Il y a la chanson qui est faite pour la tête, il y a la chanson qui est faite pour le cœur, et la chanson qui est faite pour les jambes... Celles qui tiennent le plus longtemps, ce sont celles qui sont faites pour le cœur et la tête..."

Personnellement, je conçois une chanson comme une alchimie subtile entre la musique (la mélodie, les notes, le rythme, l'orchestration...) et l'histoire qu'elle raconte (l'idée de base, les mots, la poésie, l'interprétation de la voix...). C'est une alchimie que Charles Aznavour réussit à sa manière, avec la sensibilité de sa musique et la subtilité de la langue française qu'il maîtrise parfaitement.

Le poète (?)
" J’ai toujours été très attiré par la poésie, sachant pertinemment que je ne serai jamais poète moi-même car c’est un autre état d’esprit que le mien. J’aime beaucoup la poésie, mais je n’ai pas l’état d’esprit d’un poète. "
Sur ce point, je pense le comprendre car ce n'est surement pas un rêveur (comme pourrait l'être Jacques Brel ou Jean Ferrat). C'est un des rares artistes qui savent garder la tête froide et les pieds sur terre, surtout quand il s'agit de gérer sa carrière (il aurait réussi à conserver les droits d'auteur sur la quasi-totalité de ses chansons). 
Ceci étant dit et si, selon le Larousse, la poésie est :
" l'Art d'évoquer et de suggérer les sensations, les impressions, les émotions les plus vives par l'union intense des sons, des rythmes, des harmonies, en particulier par les vers", je dirai sans hésitation que les textes de Charles Aznavour sont de vrais poèmes, qu'il soit un poète ou pas.
Peu importe la bouteille, pourvu que nous ayons l'ivresse.

L'homme

Dans son livre 50 Ans de chanson française le journaliste Lucien Rioux fait de lui un portrait troublant : « Sur scène ou sur disque, il semble incarner une sorte de malheur diffus qui s’exprime aussi bien dans l’intonation que dans le comportement. De là l’émotion qu’il fait naître. Ce n’est pas la pitié. Plutôt une compréhension exacerbée. On voudrait l’aider, le soutenir... Presque le protéger », commentait-il. 

Je ne connais pas grand chose de l'homme pour en parler. 
A la lecture de ses biographies et des textes de ses chansons et à l'écoute de ses chansons, je me contenterais de dire que c'est un sacré bonhomme pour lequel j'éprouve sympathie et admiration. 
Merci, Monsieur Charles.

Yen Ha, mai 2013

Sources :
Charles Aznavour, le monstre sacré (Le Point.fr) 

http://www.lepoint.fr/culture/charles-aznavour-l-insoumis-28-02-2013-1634185_3.php

Charles Aznavour : « Le mot est devenu la chose la plus importante de ma vie »

http://www.agoravox.fr/culture-loisirs/culture/article/charles-aznavour-le-mot-est-devenu-49061

Charles Aznavour : Biographie  http://fr.wikipedia.org/wiki/Charles_Aznavour

Le chanteur qui se voyait "en haut de l'affiche" http://www.linternaute.com/biographie/charles-aznavour/

Thi-sĩ Charles Aznavour (phần cuối)

Phần 1

1. Người nghệ-sĩ tài ba

2. Cũng chỉ là tình yêu

Phần 2

3. Giòng thời-gian

4. Thằng nhóc Paris

./.

Phần cuối

5. Aznavourian, người Arménie

Xuất thân từ một gia-đình người Arménie (cha từ Georgie và mẹ từ Thổ-Nhĩ-Kỳ) nhưng lại sinh trưởng bên Pháp, Charles Aznavour sống với cả hai nền văn hóa đó.
Chỉ cần nghe hai nhạc-sĩ Tzigane gảy tây-ban-cầm, cảm xúc đã dâng trào, kỷ niệm chôn kín trong cội-nguồn chợt nổi dậy.


Hai người nhạc-sĩ Tzigane gảy đàn liên tay
Khơi động lại ký-ức tôi từ miền xa xôi
Những ngón tay họ vô tình gợi về
Một niềm hoang mang vô vọng, một tuổi trẻ ngông cuồng
Cứ gảy nữa, gảy tiếp, gảy mãi nữa đi (*)
Hai cây đàn Tây-ban-cầm làm tâm hồn tôi xao-xuyến
Cho tôi thấy đời chỉ là hư vô
Chúng ta sống những gì, để làm gì? Lẽ sống là gì?
Hôm nay sống, ngày mai chết
Ngày kia lại không còn gì nữa...
                                          (Hai cây đàn, 1960)
(*) từ tiếng Nga, ngoại ngữ thứ nhất bên Arménie.

Deux tziganes sans répit   Grattent leur guitare
Ranimant du fond des nuits   Toute ma mémoire
Sans savoir que roule en moi   Un flot de détresse
Font renaître sous leurs doigts   Ma folle jeunesse
Ekh raz yechtcho raz yechtcho mnogo mnogo raz (*)
Deux guitares en ma pensée   Jettent un trouble immense
M´expliquant la vanité   De notre existence
Que vivons-nous, pourquoi vivons-nous
Quelle est la raison d´être
Tu es vivant aujourd´hui, tu seras mort demain
Et encore plus après-demain...  
                                         (Deux guitares, 1960)                            

Vụ diệt chủng Armenie là vụ trục xuất và thảm sát bằng vũ lực hơn 1,2 triệu người Arménie trong thời kỳ chính-phủ của Liên hiệp Thanh-Niên Cách-Mạng Thổ-Nhĩ-Kỳ từ năm 1915 đến 1917 ở Đế Quốc Ottoman.
Nó được mọi người công nhận rộng rãi là một trong những vụ diệt chủng có hệ thống và hiện đại đầu tiên. Đến nay, 22 quốc gia đã chính thức công-nhận đây là một vụ diệt chủng, cho dù chính phủ Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ vẫn không công nhận sự kiện này là diệt chủng.  (Wikipédia)

(Viết đến đây, tôi chợt nhớ lại rằng tổ-tiên của chúng ta đã phải mang tội tiêu diệt dân-tộc Chàm để dựng nước, và giọng ca Chế Linh thường hay nhắc nhở tôi điều này. Hay là ngày hôm nay, chúng ta phải chịu quả-báo chăng?)

Charles Aznavour đã tố-cáo diệt-chủng này trong một bài hát "Họ đã nằm xuống".

Họ đã nằm xuống, mặt trời ngập tràn mắt

Như con chim gãy cánh dưới viên đạn
Chết nơi nao, không vết tích
Họ đã nằm xuống, mà vẫn còn mơ tưởng
Con em họ vẫn có thể sống tuổi trẻ chúng
Và có thể, một ngày nào, đến những phần đất đầy hứa hẹn
Đến những quốc-gia cởi mở, những người dang tay rộng
Tôi thuộc dân-tộc ngủ không linh-cửu đó
Một dân-tộc thà chết chứ không từ bỏ niềm tin
Không cúi đầu trước sỉ-nhục
Vẫn sống sót, không than van
Họ đã nằm xuống để bước vào màn đêm vĩnh cửu
Dũng cảm đến tột cùng
Thần chết đã đem họ đi mà không cần hỏi tuổi
Chỉ vì họ mang tội là con cháu Arménie...
                                                (Họ đã nằm xuống)
... Ils sont tombés les yeux pleins de soleil
Comme un oiseau qu´en vol une balle fracasse
Pour mourir n´importe où et sans laisser de traces
Ignorés, oubliés dans leur dernier sommeil
Ils sont tombés en croyant ingénus
Que leurs enfants pourraient continuer leur enfance
Qu´un jour ils fouleraient des terres d´espérance
Dans des pays ouverts d´hommes aux mains tendues
Moi je suis de ce peuple qui dort sans sépulture
Qu´a choisi de mourir sans abdiquer sa foi
Qui n´a jamais baissé la tête sous l´injure
Qui survit malgré tout et qui ne se plaint pas
Ils sont tombés pour entrer dans la nuit
Éternelle des temps au bout de leur courage
La mort les a frappés sans demander leur âge
Puisqu´ils étaient fautifs d´être enfants d´Arménie...
                                                    (Ils sont tombés)

Sau thảm nạn động đất bên Arménie năm 1988, ông đã can-thiệp vào để giúp đồng bào mình với tổ-chức "Aznavour giúp Arménie". Năm sau, ông quy tụ hơn 80 nghệ-sĩ trong tập-thể "Giúp Arménie" để in ra một đĩa nhạc.
Tổ chức UNESCO ban thưởng công việc ông và phong ông là "đại-sứ thường trực Arménie". Ông còn là Đại-sứ Arménie bên Thụy-Sĩ.

Nhưng mang trong người hai tâm hồn, hai nền văn hóa không phải là chuyện dễ.
Bàn về vấn-đề nhập-cư và hội-nhập, ông đã tuyên-bố:
" Tôi đã trở thành người Pháp, bắt đầu từ trong tâm não, trong cách sống, trong tiếng nói... Tôi đã phải từ bỏ một phần lớn những đặc-tính Arménie để trở thành người Pháp... Phải làm như vậy. Nếu không thì nên ra đi. "

"... Vâng, tôi là người Arménie, nhưng tôi là Pháp nhiều hơn là Arménie: tôi không biết đọc, biết viết tiếng Arménie, tôi không biết quốc-ca Arménie, không biết tụng kinh..."

Riêng tôi vẫn quan-niệm đa văn-hóa là một sức mạnh, là một sự phong-phú, là một điều quí giá, và tôi ước mong con cháu chúng ta sẽ thừa hưởng những điều tốt đẹp đó.

6. Viết tiếng Pháp
Charles Aznavour hiện là ca-sĩ người Pháp lừng danh nhất thế-giới và những bài hát của ông đã trở thành di-sản của nền ca-nhạc Pháp.
Do đó, ngoài huy-chương Légion d'Honneur của Pháp ra, ông đã được nhận huy-chương Officier de l'Ordre du Canada từ tay bà Tổng-Thống-Đốc Gia-Nã-Đại vì công-trình siết chặt mối liên-hệ giữa các cộng-đồng nói tiếng Pháp bên Gia-Nã-Đại và trên thế-giới. Bà Michaëlle Jean đã ca-ngợi công-trình ông như sau:
" Người đại minh-tinh này đã làm say mê khán giả khắp thế-giới nhưng trước hết, ông là một đại-sứ thần của Pháp-ngữ. "
Yêu Pháp-ngữ

" Pháp-ngữ là quê-hương tôi."
Đây là những lời Charles Aznavour nói lên cảm-tình ông dành cho ngôn-ngữ Pháp. Ông cũng chia xẻ rằng ông rất thích đọc sách và ngày nào ông cũng viết.
"... Tôi thích làm thơ cho gọn, cho sạch... tôi cảm thấy gần gũi với những người viết tiếng Pháp một cách đúng-đắn..."
Tôi hiểu ông muốn nói gì khi tôi đọc lời những bài hát của ông. Văn của ông trải chuốt, mỗi chữ, mỗi câu được ông chọn kỹ-lưỡng và tạo nên một nhạc tính rất cao. Lối văn của ông rất tỷ mỷ, kỹ lưỡng, do đó đại số những bài hát của ông đều do chính ông viết lời vì chỉ như vậy ông mới đủ hài lòng.

"... Tôi chợt nhận thấy những người không chính gốc Pháp lại hay yêu thích tiếng Pháp hơn cả chính những người Pháp, tôi có những người bạn gốc Ý hay gốc Tây-Ban-Nha, họ cũng rất gắn bó với tiếng Pháp..."

Tôi rất đồng-cảm với ông trên vấn-đề này vì ngoài cá-nhân mình, tôi còn nghĩ đến trường-hợp của nhạc-sĩ Claude Barzotti (gốc Ý) hay Serge Gainsbourg (gốc Ukraine) hay nhiều nhạc-sĩ, thi-sĩ khác.
Pháp-ngữ có gì đặc-biệt để thu-hút bao nhiêu nghệ-sĩ như vậy nhỉ?

Chữ và nghĩa
"Chữ-nghĩa đã trở thành điều quan-trọng nhất trong đời tôi." Charles Aznavour nói.
"... Mỗi chữ tối quan-trọng, với bề sâu, với chân-lý của nó... nhưng đôi khi âm-thanh còn quan-trọng hơn chân-lý của nó..."
Đôi khi ông có thể chọn một chữ không đúng lắm nhưng âm vang nghe hay hơn và điều này cũng dễ hiểu vì lời bài hát chẳng qua là để hát chứ đâu phải để đọc?

"... Tôi thích chữ, thích chơi chữ, có duyên hoặc không có duyên cũng kệ, vì muốn chơi chữ hay nói lái cho hay thì cũng phải thử cả chục cái không hay..."
Trong bài "For me, formidable", ông đã pha tiếng Pháp với tiếng Anh để chơi chữ:
For me (Anh= cho tôi), formidable (Pháp= tuyệt vời)
Very (Anh= rất), véritable (Pháp= chân thật)
Daisy (Anh= hoa cúc, cũng là tên con gái), désirable (Pháp= khêu gợi)
How can I (Anh= làm sao tôi...) canaille (Pháp= tinh ranh)

Chữ với nghĩa để làm gì nếu không có gì để nói? Ông Azavour thì có nhiều chuyện để nói, nhiều chuyện để kể lắm. Qua ngàn bài hát của ông, ông dĩ nhiên đã viết về tình yêu dưới mọi dạng, nhưng ông còn nói về những chuyến đi, thời gian, kỷ-niệm,... ông đã dám nói đến những đề-tài nhạy cảm như đồng tình luyến ái, ông đã đề-cập đến những thảm-cảnh xã-hội như chuyện một cô giáo-viên đem lòng yêu một học-sinh (vị thành-niên) của mình đến độ bị ra tòa và tự-xử sau đó...

Viết lời nhạc
Lúc mới vào nghề, ông đã cộng-tác với Pierre Roche là tay dương cầm viết nhạc, còn ông thì viết lời. Cặp bài trùng bắt đầu viết bài hát cho một số ca-sĩ có tiếng thuở bấy giờ như Lucienne Delyle, Les Compagnons de la Chanson, Eddy Constantine hay Mistinguett. 

Đối với Charles Aznavour, đặc-tính một bài hát Pháp là do lời bài hát tạo ra, nhiều hơn là do nhịp điệu bài nhạc vì theo ông thì " chúng ta không sáng tạo ra nhịp điệu... sức mạnh của chúng ta là dùng tất cả những nhịp điệu sẵn có để lồng những giai-điệu của mình vào..."
Ông vẫn quan-niệm rằng " những nốt nhạc không quan-trọng bằng những lời hát..."

Những bài hát của Aznavour đặc-biệt ở chỗ nào? Mỗi khán-giả sẽ có ý-kiến riêng của mình, nhưng theo ông thì:

"Có hai loại bài hát, loại để "nghe liền" và loại "để đời". Có loại dành cho não (để suy nghĩ), loại dành cho tim (để cảm xúc) và loại dành cho đôi chân (để nhảy)... nhạc để đời là loại nhạc dành cho não và cho tâm..."

Đối với riêng tôi, một bài hát là sự phối-hợp tinh-tế giữa nhạc (giai-điệu, nhịp điệu, hòa-âm...) và câu chuyện kể (ý bài hát, nét thơ, giọng hát trình diễn...). Và Charles Aznavour là một phù-thủy khi ông luyện chế mỗi bài hát, kết hợp nhạc và lời một cách thần tình.

Nhà thơ (?)
" Tôi vẫn hằng yêu thích thi ca nhưng tôi biết sẽ không bao giờ có thể là một thi-sĩ vì tôi không có tâm hồn một nhà thơ, cho dù tôi rất yêu thích thơ." 
Lời nói này của Charles Aznavour, chúng ta có thể hiểu thấu vì thi-sĩ thường là một người mộng mơ, "trên cung trăng" như Jacques Brel hay Jean Ferrat. Ngược lại, ông là một nghệ-sĩ nhưng ông lại rất thực-tiễn và sáng suốt, nhất là trong việc quản-lý sự-nghiệp của mình (ông đã giữ được bản-quyền hầu hết những sáng tác của ông).
Nhưng, nếu theo từ-điển Larousse định-nghĩa chữ thi-ca là "nghệ-thuật gợi lên những cảm-giác, cảm-tưởng, cảm-xúc mạnh bằng sự hòa-hợp của âm-thanh, nhịp điệu, hòa-âm và đặc-biệt bằng những vần thơ " thì lời bài hát của ông đích thị là những bài thơ tuyệt vời.
Dù sao đi nữa, thơ hay văn, thi-sĩ hay không thi-sĩ, miễn sao những bài hát của ông làm ta rung động là quá đủ rồi, phải không các bạn?

Aznavour, ông là ai?
Trong cuốn sách "50 năm ca-nhạc Pháp", tác-giả Lucien Roux có viết về người nhạc-sĩ như sau: "Trên sân-khấu hay trong đĩa nhạc, ông ta hầu như thể-hiện một nỗi khổ miên man trong âm-điệu hay trong cử-chỉ của ông. Từ đó mà cảm-xúc bộc-phát. Đó không phải là thương hại. Có lẽ là một nguồn cảm-thông kịch phát. Người ta chỉ muốn giúp ông ta, chống đỡ cho ông... gần như bảo vệ ông. "

Tôi không quen biết ông một cách trực tiếp để có thể có một quan-điểm về ông.
Đọc về tiểu-sử của ông, suy nghĩ về những lời nhạc của ông, nghe nhạc của ông, tôi chỉ có thể nói tôi rất cảm phục ông như một ca-nhạc-sĩ tài ba và tôi rất yêu thích tiếng Pháp của ông.
Cám ơn ông Charles Aznavour.

Yên Hà, tháng năm 2013

Nguồn:
Charles Aznavour, le monstre sacré (Le Point.fr) 

http://www.lepoint.fr/culture/charles-aznavour-l-insoumis-28-02-2013-1634185_3.php

Charles Aznavour : « Le mot est devenu la chose la plus importante de ma vie »

http://www.agoravox.fr/culture-loisirs/culture/article/charles-aznavour-le-mot-est-devenu-49061Charles Aznavour : Biographie  http://fr.wikipedia.org/wiki/Charles_Aznavour

Le chanteur qui se voyait "en haut de l'affiche"  http://www.linternaute.com/biographie/charles-aznavour/

J'suis d'accord - Thanh Tuyền (Salut les copains, San Jose, CA)

Or click on the link: http://youtu.be/WzgDZ7iXLfg
Enjoy.

La Historia de un Amor - Histoire d'un amour

Or click on the link: http://youtu.be/IA9u7m6Sfbs
Enjoy.