Thi-sĩ Charles Aznavour (phần cuối)

Phần 1

1. Người nghệ-sĩ tài ba

2. Cũng chỉ là tình yêu

Phần 2

3. Giòng thời-gian

4. Thằng nhóc Paris

./.

Phần cuối

5. Aznavourian, người Arménie

Xuất thân từ một gia-đình người Arménie (cha từ Georgie và mẹ từ Thổ-Nhĩ-Kỳ) nhưng lại sinh trưởng bên Pháp, Charles Aznavour sống với cả hai nền văn hóa đó.
Chỉ cần nghe hai nhạc-sĩ Tzigane gảy tây-ban-cầm, cảm xúc đã dâng trào, kỷ niệm chôn kín trong cội-nguồn chợt nổi dậy.


Hai người nhạc-sĩ Tzigane gảy đàn liên tay
Khơi động lại ký-ức tôi từ miền xa xôi
Những ngón tay họ vô tình gợi về
Một niềm hoang mang vô vọng, một tuổi trẻ ngông cuồng
Cứ gảy nữa, gảy tiếp, gảy mãi nữa đi (*)
Hai cây đàn Tây-ban-cầm làm tâm hồn tôi xao-xuyến
Cho tôi thấy đời chỉ là hư vô
Chúng ta sống những gì, để làm gì? Lẽ sống là gì?
Hôm nay sống, ngày mai chết
Ngày kia lại không còn gì nữa...
                                          (Hai cây đàn, 1960)
(*) từ tiếng Nga, ngoại ngữ thứ nhất bên Arménie.

Deux tziganes sans répit   Grattent leur guitare
Ranimant du fond des nuits   Toute ma mémoire
Sans savoir que roule en moi   Un flot de détresse
Font renaître sous leurs doigts   Ma folle jeunesse
Ekh raz yechtcho raz yechtcho mnogo mnogo raz (*)
Deux guitares en ma pensée   Jettent un trouble immense
M´expliquant la vanité   De notre existence
Que vivons-nous, pourquoi vivons-nous
Quelle est la raison d´être
Tu es vivant aujourd´hui, tu seras mort demain
Et encore plus après-demain...  
                                         (Deux guitares, 1960)                            

Vụ diệt chủng Armenie là vụ trục xuất và thảm sát bằng vũ lực hơn 1,2 triệu người Arménie trong thời kỳ chính-phủ của Liên hiệp Thanh-Niên Cách-Mạng Thổ-Nhĩ-Kỳ từ năm 1915 đến 1917 ở Đế Quốc Ottoman.
Nó được mọi người công nhận rộng rãi là một trong những vụ diệt chủng có hệ thống và hiện đại đầu tiên. Đến nay, 22 quốc gia đã chính thức công-nhận đây là một vụ diệt chủng, cho dù chính phủ Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ vẫn không công nhận sự kiện này là diệt chủng.  (Wikipédia)

(Viết đến đây, tôi chợt nhớ lại rằng tổ-tiên của chúng ta đã phải mang tội tiêu diệt dân-tộc Chàm để dựng nước, và giọng ca Chế Linh thường hay nhắc nhở tôi điều này. Hay là ngày hôm nay, chúng ta phải chịu quả-báo chăng?)

Charles Aznavour đã tố-cáo diệt-chủng này trong một bài hát "Họ đã nằm xuống".

Họ đã nằm xuống, mặt trời ngập tràn mắt

Như con chim gãy cánh dưới viên đạn
Chết nơi nao, không vết tích
Họ đã nằm xuống, mà vẫn còn mơ tưởng
Con em họ vẫn có thể sống tuổi trẻ chúng
Và có thể, một ngày nào, đến những phần đất đầy hứa hẹn
Đến những quốc-gia cởi mở, những người dang tay rộng
Tôi thuộc dân-tộc ngủ không linh-cửu đó
Một dân-tộc thà chết chứ không từ bỏ niềm tin
Không cúi đầu trước sỉ-nhục
Vẫn sống sót, không than van
Họ đã nằm xuống để bước vào màn đêm vĩnh cửu
Dũng cảm đến tột cùng
Thần chết đã đem họ đi mà không cần hỏi tuổi
Chỉ vì họ mang tội là con cháu Arménie...
                                                (Họ đã nằm xuống)
... Ils sont tombés les yeux pleins de soleil
Comme un oiseau qu´en vol une balle fracasse
Pour mourir n´importe où et sans laisser de traces
Ignorés, oubliés dans leur dernier sommeil
Ils sont tombés en croyant ingénus
Que leurs enfants pourraient continuer leur enfance
Qu´un jour ils fouleraient des terres d´espérance
Dans des pays ouverts d´hommes aux mains tendues
Moi je suis de ce peuple qui dort sans sépulture
Qu´a choisi de mourir sans abdiquer sa foi
Qui n´a jamais baissé la tête sous l´injure
Qui survit malgré tout et qui ne se plaint pas
Ils sont tombés pour entrer dans la nuit
Éternelle des temps au bout de leur courage
La mort les a frappés sans demander leur âge
Puisqu´ils étaient fautifs d´être enfants d´Arménie...
                                                    (Ils sont tombés)

Sau thảm nạn động đất bên Arménie năm 1988, ông đã can-thiệp vào để giúp đồng bào mình với tổ-chức "Aznavour giúp Arménie". Năm sau, ông quy tụ hơn 80 nghệ-sĩ trong tập-thể "Giúp Arménie" để in ra một đĩa nhạc.
Tổ chức UNESCO ban thưởng công việc ông và phong ông là "đại-sứ thường trực Arménie". Ông còn là Đại-sứ Arménie bên Thụy-Sĩ.

Nhưng mang trong người hai tâm hồn, hai nền văn hóa không phải là chuyện dễ.
Bàn về vấn-đề nhập-cư và hội-nhập, ông đã tuyên-bố:
" Tôi đã trở thành người Pháp, bắt đầu từ trong tâm não, trong cách sống, trong tiếng nói... Tôi đã phải từ bỏ một phần lớn những đặc-tính Arménie để trở thành người Pháp... Phải làm như vậy. Nếu không thì nên ra đi. "

"... Vâng, tôi là người Arménie, nhưng tôi là Pháp nhiều hơn là Arménie: tôi không biết đọc, biết viết tiếng Arménie, tôi không biết quốc-ca Arménie, không biết tụng kinh..."

Riêng tôi vẫn quan-niệm đa văn-hóa là một sức mạnh, là một sự phong-phú, là một điều quí giá, và tôi ước mong con cháu chúng ta sẽ thừa hưởng những điều tốt đẹp đó.

6. Viết tiếng Pháp
Charles Aznavour hiện là ca-sĩ người Pháp lừng danh nhất thế-giới và những bài hát của ông đã trở thành di-sản của nền ca-nhạc Pháp.
Do đó, ngoài huy-chương Légion d'Honneur của Pháp ra, ông đã được nhận huy-chương Officier de l'Ordre du Canada từ tay bà Tổng-Thống-Đốc Gia-Nã-Đại vì công-trình siết chặt mối liên-hệ giữa các cộng-đồng nói tiếng Pháp bên Gia-Nã-Đại và trên thế-giới. Bà Michaëlle Jean đã ca-ngợi công-trình ông như sau:
" Người đại minh-tinh này đã làm say mê khán giả khắp thế-giới nhưng trước hết, ông là một đại-sứ thần của Pháp-ngữ. "
Yêu Pháp-ngữ

" Pháp-ngữ là quê-hương tôi."
Đây là những lời Charles Aznavour nói lên cảm-tình ông dành cho ngôn-ngữ Pháp. Ông cũng chia xẻ rằng ông rất thích đọc sách và ngày nào ông cũng viết.
"... Tôi thích làm thơ cho gọn, cho sạch... tôi cảm thấy gần gũi với những người viết tiếng Pháp một cách đúng-đắn..."
Tôi hiểu ông muốn nói gì khi tôi đọc lời những bài hát của ông. Văn của ông trải chuốt, mỗi chữ, mỗi câu được ông chọn kỹ-lưỡng và tạo nên một nhạc tính rất cao. Lối văn của ông rất tỷ mỷ, kỹ lưỡng, do đó đại số những bài hát của ông đều do chính ông viết lời vì chỉ như vậy ông mới đủ hài lòng.

"... Tôi chợt nhận thấy những người không chính gốc Pháp lại hay yêu thích tiếng Pháp hơn cả chính những người Pháp, tôi có những người bạn gốc Ý hay gốc Tây-Ban-Nha, họ cũng rất gắn bó với tiếng Pháp..."

Tôi rất đồng-cảm với ông trên vấn-đề này vì ngoài cá-nhân mình, tôi còn nghĩ đến trường-hợp của nhạc-sĩ Claude Barzotti (gốc Ý) hay Serge Gainsbourg (gốc Ukraine) hay nhiều nhạc-sĩ, thi-sĩ khác.
Pháp-ngữ có gì đặc-biệt để thu-hút bao nhiêu nghệ-sĩ như vậy nhỉ?

Chữ và nghĩa
"Chữ-nghĩa đã trở thành điều quan-trọng nhất trong đời tôi." Charles Aznavour nói.
"... Mỗi chữ tối quan-trọng, với bề sâu, với chân-lý của nó... nhưng đôi khi âm-thanh còn quan-trọng hơn chân-lý của nó..."
Đôi khi ông có thể chọn một chữ không đúng lắm nhưng âm vang nghe hay hơn và điều này cũng dễ hiểu vì lời bài hát chẳng qua là để hát chứ đâu phải để đọc?

"... Tôi thích chữ, thích chơi chữ, có duyên hoặc không có duyên cũng kệ, vì muốn chơi chữ hay nói lái cho hay thì cũng phải thử cả chục cái không hay..."
Trong bài "For me, formidable", ông đã pha tiếng Pháp với tiếng Anh để chơi chữ:
For me (Anh= cho tôi), formidable (Pháp= tuyệt vời)
Very (Anh= rất), véritable (Pháp= chân thật)
Daisy (Anh= hoa cúc, cũng là tên con gái), désirable (Pháp= khêu gợi)
How can I (Anh= làm sao tôi...) canaille (Pháp= tinh ranh)

Chữ với nghĩa để làm gì nếu không có gì để nói? Ông Azavour thì có nhiều chuyện để nói, nhiều chuyện để kể lắm. Qua ngàn bài hát của ông, ông dĩ nhiên đã viết về tình yêu dưới mọi dạng, nhưng ông còn nói về những chuyến đi, thời gian, kỷ-niệm,... ông đã dám nói đến những đề-tài nhạy cảm như đồng tình luyến ái, ông đã đề-cập đến những thảm-cảnh xã-hội như chuyện một cô giáo-viên đem lòng yêu một học-sinh (vị thành-niên) của mình đến độ bị ra tòa và tự-xử sau đó...

Viết lời nhạc
Lúc mới vào nghề, ông đã cộng-tác với Pierre Roche là tay dương cầm viết nhạc, còn ông thì viết lời. Cặp bài trùng bắt đầu viết bài hát cho một số ca-sĩ có tiếng thuở bấy giờ như Lucienne Delyle, Les Compagnons de la Chanson, Eddy Constantine hay Mistinguett. 

Đối với Charles Aznavour, đặc-tính một bài hát Pháp là do lời bài hát tạo ra, nhiều hơn là do nhịp điệu bài nhạc vì theo ông thì " chúng ta không sáng tạo ra nhịp điệu... sức mạnh của chúng ta là dùng tất cả những nhịp điệu sẵn có để lồng những giai-điệu của mình vào..."
Ông vẫn quan-niệm rằng " những nốt nhạc không quan-trọng bằng những lời hát..."

Những bài hát của Aznavour đặc-biệt ở chỗ nào? Mỗi khán-giả sẽ có ý-kiến riêng của mình, nhưng theo ông thì:

"Có hai loại bài hát, loại để "nghe liền" và loại "để đời". Có loại dành cho não (để suy nghĩ), loại dành cho tim (để cảm xúc) và loại dành cho đôi chân (để nhảy)... nhạc để đời là loại nhạc dành cho não và cho tâm..."

Đối với riêng tôi, một bài hát là sự phối-hợp tinh-tế giữa nhạc (giai-điệu, nhịp điệu, hòa-âm...) và câu chuyện kể (ý bài hát, nét thơ, giọng hát trình diễn...). Và Charles Aznavour là một phù-thủy khi ông luyện chế mỗi bài hát, kết hợp nhạc và lời một cách thần tình.

Nhà thơ (?)
" Tôi vẫn hằng yêu thích thi ca nhưng tôi biết sẽ không bao giờ có thể là một thi-sĩ vì tôi không có tâm hồn một nhà thơ, cho dù tôi rất yêu thích thơ." 
Lời nói này của Charles Aznavour, chúng ta có thể hiểu thấu vì thi-sĩ thường là một người mộng mơ, "trên cung trăng" như Jacques Brel hay Jean Ferrat. Ngược lại, ông là một nghệ-sĩ nhưng ông lại rất thực-tiễn và sáng suốt, nhất là trong việc quản-lý sự-nghiệp của mình (ông đã giữ được bản-quyền hầu hết những sáng tác của ông).
Nhưng, nếu theo từ-điển Larousse định-nghĩa chữ thi-ca là "nghệ-thuật gợi lên những cảm-giác, cảm-tưởng, cảm-xúc mạnh bằng sự hòa-hợp của âm-thanh, nhịp điệu, hòa-âm và đặc-biệt bằng những vần thơ " thì lời bài hát của ông đích thị là những bài thơ tuyệt vời.
Dù sao đi nữa, thơ hay văn, thi-sĩ hay không thi-sĩ, miễn sao những bài hát của ông làm ta rung động là quá đủ rồi, phải không các bạn?

Aznavour, ông là ai?
Trong cuốn sách "50 năm ca-nhạc Pháp", tác-giả Lucien Roux có viết về người nhạc-sĩ như sau: "Trên sân-khấu hay trong đĩa nhạc, ông ta hầu như thể-hiện một nỗi khổ miên man trong âm-điệu hay trong cử-chỉ của ông. Từ đó mà cảm-xúc bộc-phát. Đó không phải là thương hại. Có lẽ là một nguồn cảm-thông kịch phát. Người ta chỉ muốn giúp ông ta, chống đỡ cho ông... gần như bảo vệ ông. "

Tôi không quen biết ông một cách trực tiếp để có thể có một quan-điểm về ông.
Đọc về tiểu-sử của ông, suy nghĩ về những lời nhạc của ông, nghe nhạc của ông, tôi chỉ có thể nói tôi rất cảm phục ông như một ca-nhạc-sĩ tài ba và tôi rất yêu thích tiếng Pháp của ông.
Cám ơn ông Charles Aznavour.

Yên Hà, tháng năm 2013

Nguồn:
Charles Aznavour, le monstre sacré (Le Point.fr) 

http://www.lepoint.fr/culture/charles-aznavour-l-insoumis-28-02-2013-1634185_3.php

Charles Aznavour : « Le mot est devenu la chose la plus importante de ma vie »

http://www.agoravox.fr/culture-loisirs/culture/article/charles-aznavour-le-mot-est-devenu-49061Charles Aznavour : Biographie  http://fr.wikipedia.org/wiki/Charles_Aznavour

Le chanteur qui se voyait "en haut de l'affiche"  http://www.linternaute.com/biographie/charles-aznavour/